Bộ Xây dựng đề xuất loạt giải pháp đột phá, chấm dứt ngập nặng trước năm 2035

Ngập úng đô thị gây thiệt hại 1-1,5% GDP mỗi năm

Theo báo cáo số 313/BC-BXD do Thứ trưởng Bộ Xây dựng Nguyễn Tường Văn ký gửi Thủ tướng Chính phủ và Đoàn chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, hiện cả nước có khoảng 900 đô thị, tỷ lệ đô thị hóa đạt 44,3% và dự báo sẽ vượt 50% vào năm 2030. Quá trình bê tông hóa nhanh, san lấp ao hồ, thu hẹp sông, kênh rạch cùng với mưa cực đoan gia tăng khiến ngập úng đô thị ngày càng nghiêm trọng cả về tần suất và phạm vi.

Bộ Xây dựng đặt mục tiêu đến năm 2035 kiểm soát cơ bản ngập nặng, xây dựng hệ thống thoát nước hiện đại, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Đến năm 2024, thống kê sơ bộ cho thấy khoảng 397 điểm ngập tại các đô thị, tổng diện tích ngập khoảng 924ha. Tại Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Huế, Cần Thơ, Hải Phòng… nhiều khu vực trung tâm thường xuyên ngập sâu 0,3-0,8 m, thời gian tiêu thoát sau mưa kéo dài từ 3-6 giờ, thậm chí lâu hơn khi mưa lớn trùng triều cường.

Hậu quả ngập úng không chỉ gây thiệt hại kinh tế - xã hội lớn (ước tính khoảng 1-1,5% GDP đô thị mỗi năm), mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng môi trường sống, giao thông đô thị, sức khỏe cộng đồng và cảnh quan đô thị.

Hệ thống thoát nước chung cũ kỹ cũng khiến nước thải sinh hoạt tràn ra môi trường mỗi khi ngập, tiềm ẩn nguy cơ bùng phát dịch bệnh trong các khu dân cư đông đúc.

Hệ thống thoát nước "già nua", đầu tư chỉ đáp ứng 20-25% nhu cầu

Theo Bộ Xây dựng, phần lớn hệ thống thoát nước tại các đô thị được xây dựng từ trước thập niên 1990, chủ yếu là hệ thống thoát nước chung vừa thoát nước mưa, vừa thoát nước thải. Nhiều tuyến cống đã xuống cấp, bồi lắng, quy mô nhỏ, không còn phù hợp với lưu lượng mưa hiện nay.

Cả nước hiện có khoảng 83 nhà máy xử lý nước thải đô thị với tổng công suất thiết kế hơn 2 triệu m³/ngày đêm, nhưng chỉ vận hành đạt 50-60% do thiếu mạng lưới thu gom đồng bộ. Tỷ lệ nước thải sinh hoạt đô thị được thu gom, xử lý đạt chuẩn mới khoảng 18%, chủ yếu tập trung ở các đô thị loại đặc biệt và loại I.

Nguồn lực đầu tư cho thoát nước còn rất hạn chế. Giai đoạn 1995-2021, tổng vốn đầu tư cho thoát nước và xử lý nước thải đô thị khoảng hơn 3 tỷ USD, trong khi nhu cầu vốn đến năm 2030 được ước tính 250.000-300.000 tỷ đồng (tương đương khoảng 2% GDP năm 2024). Ngân sách Nhà nước mới đáp ứng được 20-25% nhu cầu, các dự án PPP trong lĩnh vực này gần như chưa xuất hiện trong giai đoạn Luật PPP 2020 có hiệu lực.

"Quy hoạch thoát nước ở nhiều nơi chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa, thiếu liên kết với quy hoạch giao thông, sử dụng đất và thủy lợi. Tình trạng nâng nền cục bộ, san lấp hồ ao, lấn chiếm kênh mương làm gia tăng nguy cơ ngập tại các khu vực trũng thấp", báo cáo nêu rõ.

Biến đổi khí hậu, sụt lún đất làm "nhân" thêm ngập úng

Theo các kịch bản cập nhật, lượng mưa cực đoan tại khu vực đô thị có xu hướng tăng 20-30%, số ngày mưa lớn (trên 100mm/ngày) tăng gấp đôi so với giai đoạn 1990-2000. Mực nước biển dâng trung bình 3-4 mm/năm, kết hợp triều cường, bão mạnh, lũ sông và tình trạng sụt lún đất 1,5-2,5cm/năm tại một số vùng đồng bằng khiến nhiều đô thị như TP. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Cà Mau… chịu áp lực ngập ngày càng lớn.

Ngập úng đô thị không còn là câu chuyện riêng của các thành phố lớn hay đồng bằng, mà đã xuất hiện với nhiều "hình thái" khác nhau: ngập do mưa lớn thoát không kịp (Hà Nội, Hải Phòng, Đà Lạt), ngập do triều cường (TP. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Đà Nẵng), ngập do lũ bị cản trở và do sụt lún nền đất tại các vùng hạ lưu, ven biển.

Đề xuất xây dựng Đề án quốc gia về thoát nước và chống ngập 2026-2035

Trên cơ sở nhận diện đầy đủ thực trạng và nguyên nhân, Bộ Xây dựng kiến nghị Chính phủ một loạt giải pháp mang tính chiến lược.

Trước hết, Bộ đề xuất tiếp tục giao Bộ Xây dựng chỉnh lý, hoàn thiện Luật Cấp, Thoát nước, trình Quốc hội thông qua vào kỳ họp tháng 5/2026. Luật sẽ là khung pháp lý thống nhất cho quản lý, đầu tư, vận hành hệ thống cấp nước, thoát nước, xử lý nước thải và kiểm soát ngập úng đô thị; đồng thời sửa đổi, bổ sung Nghị định 80/2014/NĐ-CP để bổ sung nội dung quản lý ngập úng, bảo vệ hành lang thoát nước tự nhiên.

Bộ cũng đề xuất ban hành Nghị quyết của Chính phủ về "Tăng cường quản lý, đầu tư thoát nước chống ngập đô thị giai đoạn 2026-2035"; giao xây dựng Đề án thoát nước phòng, chống ngập úng đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2026-2035, tầm nhìn 2050.

Đáng chú ý, Bộ Xây dựng kiến nghị Chính phủ quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo Các Bộ ngành, Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương tập trung rà soát, triển khai các giải pháp đồng bộ công tác phòng chống ngập úng, thoát nước và xử lý nước thải tại các đô thị; giao Bộ chủ trì xây dựng "Đề án thoát nước phòng, chống ngập úng đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2026-2035, tầm nhìn 2050".

Đề án sẽ tập trung vào các nhóm nhiệm vụ lớn: Rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước gắn với quy hoạch tỉnh, quy hoạch đô thị, giao thông, thủy lợi và sử dụng đất; Ưu tiên đầu tư các công trình trọng điểm: Hồ điều hòa, trạm bơm, cống kiểm soát triều, tuyến cống liên vùng, hệ thống thu gom và xử lý nước thải.

Ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, xây dựng bản đồ ngập, trung tâm điều hành thoát nước thông minh tại các đô thị lớn; Huy động đa dạng nguồn lực, trong đó ngân sách nhà nước giữ vai trò "vốn mồi", kết hợp vốn ODA, tín dụng xanh và mô hình PPP; Tăng cường tuyên truyền, nâng cao ý thức cộng đồng, hạn chế xả rác, lấn chiếm kênh mương, bảo vệ không gian thoát lũ tự nhiên.

Mục tiêu đến năm 2035, cơ bản kiểm soát tình trạng ngập úng tại các đô thị lớn, tăng tỷ lệ thu gom và xử lý nước thải sinh hoạt đạt 30-40%, đô thị loại I trở lên có hệ thống thoát nước riêng hoặc nửa riêng, đồng thời hoàn thành bản đồ ngập úng và hệ thống cảnh báo, điều hành thoát nước thông minh.

Trước đó, ngày 29/10, Bộ Xây dựng đã tổ chức Hội thảo "Ngập úng đô thị: Hiện trạng - Nguyên nhân - Giải pháp", với sự tham gia của nhiều chuyên gia, nhà khoa học, đại diện các Sở Xây dựng và doanh nghiệp thoát nước trên cả nước. Tại đây, các ý kiến tập trung phân tích tác động của đô thị hóa nhanh, biến đổi khí hậu và những hạn chế nội tại của hệ thống thoát nước hiện nay.

Ngay sau hội thảo, Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng đã tổ chức các đoàn công tác đi thực tế tại một số địa phương trọng điểm như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Cần Thơ… nhằm khảo sát hiện trạng ngập úng, đánh giá năng lực tiêu thoát nước, hệ thống trạm bơm - hồ điều hòa và ghi nhận những vướng mắc mà các địa phương đang gặp phải.

Trên cơ sở kết quả hội thảo và khảo sát thực tiễn, Bộ Xây dựng đã xây dựng báo cáo gửi Thủ tướng Chính phủ.

Theo ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng), ngập úng đô thị hiện không còn là sự cố cục bộ mà là thách thức tổng hợp của quy hoạch, hạ tầng và quản lý vận hành, trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan. Để xử lý căn cơ, Bộ Xây dựng kiến nghị chuyển mạnh sang cách tiếp cận quản lý tổng hợp theo lưu vực, dựa trên dữ liệu, dự báo và điều hành thông minh, thay vì chỉ tập trung xử lý từng điểm ngập.

Theo ông Vinh, một loạt giải pháp trọng tâm đang được Bộ trình Chính phủ lần này. "Muốn giải quyết ngập úng bền vững, phải bắt đầu từ tổ chức quy hoạch tốt, cập nhật tiêu chuẩn kỹ thuật và đầu tư đồng bộ. Bộ Xây dựng sẽ tiếp tục đồng hành với các địa phương để xây dựng những đô thị an toàn trước ngập úng và thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu", ông Vinh khẳng định.